Μετατροπή ειδωλολατρικών ναών σε χριστιανικούς
Από τα μέσα του 5ου αιώνα μ.Χ. και μετά τα διατάγματα του Θεοδοσίου του Β’ κατά των Εθνικών, ξεκίνησε η μετατροπή των ειδωλολατρικών ναών σε χριστιανικούς σε μια προσπάθεια εξαγνισμού τους, γεγονός που αλλάζει εντελώς τη φυσιογνωμία της πόλης. Ας δούμε κάποια παραδείγματα:
1. Ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε ναό της Παρθένου Μαρίας: Ο ναός ακολουθούσε τον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής. Δεν είναι γνωστό πότε μετατράπηκε ο Παρθενώνας σε χριστιανικό ναό. Επί Ιουστινιανού πάντως καθαγιάστηκε και ορίστηκε να λέγεται «καθολική εκκλησία Αθηνών». Από τα τέλη του 6ου αι. και μετά άρχισαν να κηδεύονται γύρω από το ναό οι κληρικοί και οι επίσκοποι. Έτσι ο Παρθενώνας, το αέναο σύμβολο του αρχαίου πολιτισμού, αφιερώθηκε αρχικά στην Αγία του Θεού Σοφία και στη συνέχεια στην Παναγία την Αθηνιώτισσα. Η λατρεία της ειδωλολατρικής Αθηνάς Παρθένου έδωσε τη θέση της στη χριστιανή Παρθένο, τη Θεοτόκο, που ονομάστηκε Παναγία Αθηνιώτισσα. Αυτό έγινε ίσως στα μέσα του 6ου αιώνα με μερικές αρχιτεκτονικές μετατροπές, όπως ήταν η πρόσθεση μιας αψίδας στα ανατολικά. Επίσης, η είσοδος πλέον μετατοπίστηκε στη δυτική πλευρά του ναού και οι τρεις θύρες που διανοίχτηκαν στον τοίχο που χώριζε τον ναό από τον οπισθόδομο, τον μετέτρεψαν σε νάρθηκα του χριστιανικού πλέον ναού. Είχε Ιερό και Αγία Τράπεζα, βυζαντινές τοιχογραφίες και εικόνες, άμβωνα και κωδωνοστάσιο, που εξείχε μάλιστα από την ξύλινη στέγη της βασιλικής, η οποία στηριζόταν στο σηκό του κλασικού ναού της Παρθένου Αθηνάς. Το εσωτερικό στολίστηκε με τοιχογραφίες και ψηφιδωτά. Γνωστό για την ποιότητά του ήταν το ψηφιδωτό της Παναγίας στην αψίδα του ιερού. Στο βορειοδυτικό τμήμα του νάρθηκα υπήρχε ένα ορθογώνιο βαπτιστήριο με μια ορθογώνια κολυμβήθρα στο μέσον, διαμορφωμένη από όρθιες μαρμαρόπλακες. Για την κολυμπήθρα είχε αφαιρεθεί μια πλάκα του αρχαίου δαπέδου. Ξύλινα πατάρια στις δύο πλευρές δημιουργούσαν το υπερώον στον κυρίως ναό, που φωτιζόταν από τρία παράθυρα κοντά στην ξύλινη στέγη. Η μετατροπή του Παρθενώνα σε εκκλησία «υπήρξε παράγων γενικά θετικός για την περαιτέρω διατήρηση του μνημείου», αναφέρει ο κ. Κορρές.
Μέχρι το 841 αναφέρεται ως Επισκοπή. Από τότε φαίνεται πως προάγεται σε Αρχιεπισκοπή και προ του 981 σε Μητρόπολη. Κάποιοι αρχιεπίσκοποι, θαμμένοι μέσα στον Παρθενώνα, συνέδεσαν το όνομά τους με το μνημείο, γιατί υπήρξαν σπουδαίες προσωπικότητες, όπως ο Μιχαήλ Χωνιάτης, αλλά και γιατί προέβησαν σε εκτεταμένα οικοδομικά έργα, όπως ο Νικόλαος του Αγιοθεοδωρίτου (1166-1175).
Στον Ιερό Βράχο ανέβαιναν με τα αφιερώματά τους στη Θεοτόκο προσκυνητές από διάφορα μέρη της Ελλάδας Το έτος 946 ο Όσιος Λουκάς, σε παιδική ηλικία, προσκύνησε στο ιερό της Θεοτόκου στην Ακρόπολη και παρέμεινε στην Αθήνα ενδυθείς το μοναχικό σχήμα. Αναφέρεται επίσης ότι ο όσιος Νίκων, το έτος 980, στην περιοδεία του από την Αθήνα, ανέβηκε στην Ακρόπολη και έκανε κήρυγμα από το ναό αυτό. Ο ίδιος ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ ο Βουλγαροκτόνος γιόρτασε τη συντριπτική νίκη του επί των Βουλγάρων, κάνοντας περιοδεία στην Αθήνα κατά τη διάρκεια της οποίας επισκέφτηκε το ναό και πρόσφερε πλούσια αφιερώματα. Στην Άλωση των Αθηνών από τους Λατίνους η εκκλησία συλήθηκε και μετατράπηκε σε καθολική, με την ονομασία «Σάντα Μαρία ντι Ατένε». Κατά την τουρκοκρατία έγινε μωαμεθανικό τζαμί.
Τα πολύχρονα αναστηλωτικά έργα της Ακρόπολης έχουν δώσει όλα τα απαραίτητα στοιχεία που χρειάζονταν οι μελετητές του Παρθενώνα, για να ξανασχεδιάσουν την Παναγία την Αθηνιώτισσα, όπως ακριβώς ήταν. Ο καθηγητής Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ Μανώλης Κορρές την έχει περιγράψει με κάθε λεπτομέρεια, όπως και ο πρόεδρος της Επιτροπής Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης, Χαράλαμπος Μπούρας.
1. Ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε ναό της Παρθένου Μαρίας: Ο ναός ακολουθούσε τον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής. Δεν είναι γνωστό πότε μετατράπηκε ο Παρθενώνας σε χριστιανικό ναό. Επί Ιουστινιανού πάντως καθαγιάστηκε και ορίστηκε να λέγεται «καθολική εκκλησία Αθηνών». Από τα τέλη του 6ου αι. και μετά άρχισαν να κηδεύονται γύρω από το ναό οι κληρικοί και οι επίσκοποι. Έτσι ο Παρθενώνας, το αέναο σύμβολο του αρχαίου πολιτισμού, αφιερώθηκε αρχικά στην Αγία του Θεού Σοφία και στη συνέχεια στην Παναγία την Αθηνιώτισσα. Η λατρεία της ειδωλολατρικής Αθηνάς Παρθένου έδωσε τη θέση της στη χριστιανή Παρθένο, τη Θεοτόκο, που ονομάστηκε Παναγία Αθηνιώτισσα. Αυτό έγινε ίσως στα μέσα του 6ου αιώνα με μερικές αρχιτεκτονικές μετατροπές, όπως ήταν η πρόσθεση μιας αψίδας στα ανατολικά. Επίσης, η είσοδος πλέον μετατοπίστηκε στη δυτική πλευρά του ναού και οι τρεις θύρες που διανοίχτηκαν στον τοίχο που χώριζε τον ναό από τον οπισθόδομο, τον μετέτρεψαν σε νάρθηκα του χριστιανικού πλέον ναού. Είχε Ιερό και Αγία Τράπεζα, βυζαντινές τοιχογραφίες και εικόνες, άμβωνα και κωδωνοστάσιο, που εξείχε μάλιστα από την ξύλινη στέγη της βασιλικής, η οποία στηριζόταν στο σηκό του κλασικού ναού της Παρθένου Αθηνάς. Το εσωτερικό στολίστηκε με τοιχογραφίες και ψηφιδωτά. Γνωστό για την ποιότητά του ήταν το ψηφιδωτό της Παναγίας στην αψίδα του ιερού. Στο βορειοδυτικό τμήμα του νάρθηκα υπήρχε ένα ορθογώνιο βαπτιστήριο με μια ορθογώνια κολυμβήθρα στο μέσον, διαμορφωμένη από όρθιες μαρμαρόπλακες. Για την κολυμπήθρα είχε αφαιρεθεί μια πλάκα του αρχαίου δαπέδου. Ξύλινα πατάρια στις δύο πλευρές δημιουργούσαν το υπερώον στον κυρίως ναό, που φωτιζόταν από τρία παράθυρα κοντά στην ξύλινη στέγη. Η μετατροπή του Παρθενώνα σε εκκλησία «υπήρξε παράγων γενικά θετικός για την περαιτέρω διατήρηση του μνημείου», αναφέρει ο κ. Κορρές.
Μέχρι το 841 αναφέρεται ως Επισκοπή. Από τότε φαίνεται πως προάγεται σε Αρχιεπισκοπή και προ του 981 σε Μητρόπολη. Κάποιοι αρχιεπίσκοποι, θαμμένοι μέσα στον Παρθενώνα, συνέδεσαν το όνομά τους με το μνημείο, γιατί υπήρξαν σπουδαίες προσωπικότητες, όπως ο Μιχαήλ Χωνιάτης, αλλά και γιατί προέβησαν σε εκτεταμένα οικοδομικά έργα, όπως ο Νικόλαος του Αγιοθεοδωρίτου (1166-1175).
Στον Ιερό Βράχο ανέβαιναν με τα αφιερώματά τους στη Θεοτόκο προσκυνητές από διάφορα μέρη της Ελλάδας Το έτος 946 ο Όσιος Λουκάς, σε παιδική ηλικία, προσκύνησε στο ιερό της Θεοτόκου στην Ακρόπολη και παρέμεινε στην Αθήνα ενδυθείς το μοναχικό σχήμα. Αναφέρεται επίσης ότι ο όσιος Νίκων, το έτος 980, στην περιοδεία του από την Αθήνα, ανέβηκε στην Ακρόπολη και έκανε κήρυγμα από το ναό αυτό. Ο ίδιος ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ ο Βουλγαροκτόνος γιόρτασε τη συντριπτική νίκη του επί των Βουλγάρων, κάνοντας περιοδεία στην Αθήνα κατά τη διάρκεια της οποίας επισκέφτηκε το ναό και πρόσφερε πλούσια αφιερώματα. Στην Άλωση των Αθηνών από τους Λατίνους η εκκλησία συλήθηκε και μετατράπηκε σε καθολική, με την ονομασία «Σάντα Μαρία ντι Ατένε». Κατά την τουρκοκρατία έγινε μωαμεθανικό τζαμί.
Τα πολύχρονα αναστηλωτικά έργα της Ακρόπολης έχουν δώσει όλα τα απαραίτητα στοιχεία που χρειάζονταν οι μελετητές του Παρθενώνα, για να ξανασχεδιάσουν την Παναγία την Αθηνιώτισσα, όπως ακριβώς ήταν. Ο καθηγητής Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ Μανώλης Κορρές την έχει περιγράψει με κάθε λεπτομέρεια, όπως και ο πρόεδρος της Επιτροπής Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης, Χαράλαμπος Μπούρας.
2. Ο ναός της Αθηνάς Πολιάδος στο Ερέχθειο μετατράπηκε σε ναό της Αγίας Τριάδος.
3. Στα Προπύλαια υπήρχε εκκλησία των Ταξιαρχών, σύμφωνα με τον Κυριάκο Πιττάκη, ο οποίος εντόπισε κάποια ίχνη τοιχογραφιών στην κεντρική αίθουσα των Προπυλαίων. Αλλοι ερευνητές, όπως ο Γ. Σωτηρίου, πίστευαν πως η εκκλησία των Ταξιαρχών βρισκόταν στην Πινακοθήκη, δηλαδή στο κτήριο που βλέπουμε στα αριστερά των Προπυλαίων. Ο Ιω. Τραυλός την τοποθετούσε στη νότια πτέρυγα δηλαδή εμπρός από τον ναό της Αθηνάς Νίκης. Ωστόσο στην εσοχή μεταξύ Πινακοθήκης και κεντρικού κτηρίου των Προπυλαίων ήταν ένα παρεκκλήσι, πιθανόν του Αγίου Βαρθολομαίου.
4. Ο ναός του Ηφαίστου μετατράπηκε σε ναό του Αγίου Γεωργίου.
3. Στα Προπύλαια υπήρχε εκκλησία των Ταξιαρχών, σύμφωνα με τον Κυριάκο Πιττάκη, ο οποίος εντόπισε κάποια ίχνη τοιχογραφιών στην κεντρική αίθουσα των Προπυλαίων. Αλλοι ερευνητές, όπως ο Γ. Σωτηρίου, πίστευαν πως η εκκλησία των Ταξιαρχών βρισκόταν στην Πινακοθήκη, δηλαδή στο κτήριο που βλέπουμε στα αριστερά των Προπυλαίων. Ο Ιω. Τραυλός την τοποθετούσε στη νότια πτέρυγα δηλαδή εμπρός από τον ναό της Αθηνάς Νίκης. Ωστόσο στην εσοχή μεταξύ Πινακοθήκης και κεντρικού κτηρίου των Προπυλαίων ήταν ένα παρεκκλήσι, πιθανόν του Αγίου Βαρθολομαίου.
4. Ο ναός του Ηφαίστου μετατράπηκε σε ναό του Αγίου Γεωργίου.
5. Στο φυσικό σπήλαιο όπου δεσπόζει το χορηγικό μνημείο το Θρασύλλου, πάνω από το θέατρο του Διονύσου, διαμορφώθηκε το εκκλησάκι της Παναγίας της Σπηλιώτισσας. Το εκκλησάκι αυτό είναι το μόνο απομεινάρι της λατρείας της Παναγιάς στην Ακρόπολη, το οποίο είναι άγνωστο και απρόσιτο στους απλούς επισκέπτες, αφού μόνο οι τεχνίτες της αναστήλωσης του χορηγικού μνημείου του Θρασύλλου μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτό. Οι πολυάριθμοι επισκέπτες της Ακρόπολης δεν θα αντιληφθούν πως πίσω από τη σκαλωσιά των έργων για την ανασύνθεση του αρχαίου μνημείου κρύβεται ο ναΐσκος της Παναγίας της Σπηλιώτισσας, που «διατηρεί όλα τα στοιχεία ενός οργανωμένου παρεκκλησίου», όπως αναφέρει ο αναστηλωτής του χορηγικού μνημείου Κωνσταντίνος Μπολέτης. Έχει τοίχους κτιστούς εντός του φυσικού σπηλαίου, οι οποίοι μάλιστα είναι τοιχογραφημένοι. Οι τοιχογραφίες έχουν και αυτές συντηρηθεί. Το εσωτερικό του σπηλαίου μετατράπηκε σε εκκλησάκι με την επικράτηση του χριστιανισμού. Σε αυτή τη φάση πρέπει να ανήκει και η μαρμάρινη σαρκοφάγος που βρέθηκε στο εσωτερικό του ναού και η σκάλα που οδηγεί σε δώμα. Σε ένα σχέδιο του Τζέιμς Στιούαρτ (1753), που βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο, απεικονίζεται μια οικογένεια Ελλήνων πιστών στο μονοπάτι προς την Παναγιά του Βράχου να περιμένει τον ιερέα και ένα αγοράκι να κρατάει τα κεριά στο χέρι . Η είσοδος της σπηλιάς καλύπτεται από το μαρμάρινο θύρωμα του χορηγικού μνημείου που αναστηλώνεται με βάση τις σχεδιαστικές αποτυπώσεις των ξένων περιηγητών.
6. Στο Ασκληπιείο ανεγέρθηκε ναός των Αγίων Αναργύρων και η αρχαία κρήνη χρησιμοποιήθηκε ως αγίασμα.
7. Το σπήλαιο του Πανός μετατράπηκε σε ναό του Αγίου Αθανασίου.
Όλοι αυτοί οι βυζαντινοί ναοί δεν έχουν διασωθεί, αφού έπρεπε να αναδειχθούν τα σπουδαία μνημεία της κλασικής αρχαιότητας πάνω στα όποια είχαν κτιστεί. Γι’ αυτό τους γνωρίζουμε μόνο μέσα από αναπαραστάσεις που γίνονται με τη βοήθεια των αρχαιολογικών ευρημάτων. Χαρακτηριστικές είναι οι εικόνες που προέρχονται από την ιστοσελίδα www.ancientathens3d.com
Εργαλεία